धान एक महत्त्वपूर्ण र पौष्टिक खाद्यान्न हो, जुन मुख्यतया एसियामा उत्पादन गरिन्छ, र यो विश्वको दोस्रो ठूलो अन्न बाली हो (२०१३ मा ७४५ टेराग्राम)। विश्वको कुल कृषि योग्य जमीनको ११% (११४ देशहरूमा फैलिएको) धान खेतीको लागि प्रयोग गरिन्छ, र यो मुख्यतया ग्रामीण क्षेत्रहरूमा केन्द्रित छ। ग्रामीण जनसंख्याको लागि, धान उत्पादन रोजगारी र आयको एक महत्त्वपूर्ण स्रोत हो।
नेपालको लगभग दुई-तिहाई जनसंख्या कृषिमा संलग्न छ, र यो देशको जीडीपीको एक ठूलो हिस्सा हो। तराई क्षेत्रका धेरै ग्रामीण परिवारहरूले धान उत्पादनलाई आफ्नो जीविकोपार्जनको मुख्य स्रोत बनाएका छन्। विगत २० वर्षमा, धान उत्पादन वार्षिक औसत १.४% को दरले बढेको छ। कुल उत्पादित धानको लगभग ७०% घरेलु खपतमा जान्छ। तथापि, अधिकांश ग्रामीण किसानहरूको लागि धान उत्पादनले वार्षिक खाद्य आवश्यकताको एक सानो भाग मात्र पूरा गर्न सक्छ।
कृषि क्षेत्र खाद्य उत्पादनका लागि धेरै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। बढ्दो जनसंख्या पाल्न खेतीबाट उत्पादन बढाउन जरुरी छ। साथै, पानी र ऊर्जाको कमी, जलवायु परिवर्तन, र नयाँ खेतीयोग्य जमिनको अभाव जस्ता समस्याहरू समाधान गर्नुपर्छ। खेतीयोग्य जमिन अनाज, पशुपालन, घाँस, वन, र जैविक ऊर्जा उत्पादनका लागि प्रयोग गरिन्छ, जसले पृथ्वीको करिब ४०% सतह ओगटेको छ।
नेपालमा कृषि क्षेत्रलाई विभिन्न भागहरूमा वर्गीकरण गरिएको छ, जसमा तराई, पहाडी, मध्य पहाडी, र हिमाली क्षेत्र समावेश छन्। जलवायु परिवर्तनका कारण यी क्षेत्रहरूमा कृषि प्रणालीमा परिवर्तन आउँदैछ, जसले बाली उत्पादनलाई असर गरिरहेको छ। तापक्रम, वर्षापात, र अन्य जलवायु कारकहरूले बालीहरूको वितरणमा प्रभाव पार्न सक्छ।
जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरण गर्न विभिन्न प्रयासहरू भए तापनि, नेपालको कृषि क्षेत्र अझै पनि धेरै चुनौतीहरू सामना गरिरहेको छ। सन् १९७५ देखि २००६ सम्म, नेपालको औसत तापक्रम १.८ डिग्री सेल्सियसले बढेको छ, जसको वार्षिक वृद्धिदर ०.०६ डिग्री सेल्सियस रहेको छ। तापक्रम वृद्धिले बाली उत्पादन प्रणालीमा नकारात्मक असर पार्न सक्ने भएकाले यसका लागि दीर्घकालीन समाधान आवश्यक छ।
नेपालका जलवायु विज्ञहरूका अनुसार, पर्याप्त अनुसन्धान र प्रभावकारी चेतावनी प्रणालीको अभावले नेपाली जनतालाई हिमनदी पग्लिएर आउने बाढीको जोखिममा पारेको छ। जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालमा बारम्बार सुख्खा, भीषण बाढी, पहिरो, र खेतीपातीमा विभिन्न असरहरू परिरहेका छन्। नेपाल मौसम विभागका अनुसार, नेपालमा अहिलेसम्म करिब १५ ठूला बाढी आइसकेका छन्, जसको दोहोरिने अन्तराल दुईदेखि पाँच वर्षको हुन्छ। यस्ता बाढीले धान लगायतका कृषि उत्पादनमा ठूलो क्षति पुर्याएका छन्।
अनुसन्धानले देखाएको छ कि यदि गर्मीको मौसममा तापक्रम १ डिग्री सेल्सियसले बढेमा धान उत्पादन करिब ४१८३ किलोग्रामले घट्ने सम्भावना छ। अत्यधिक वर्षापातको उतारचढावले धान उत्पादनमा नकारात्मक असर पार्छ, तर मध्यम वर्षापात र धान उत्पादनबीच कुनै स्पष्ट सम्बन्ध देखिएको छैन। अध्ययनले औसत तापक्रम र चरम वर्षापात दुबै धान उत्पादनमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने देखाएको छ। लामो समयसम्म तापक्रम वृद्धिले र बारम्बार असामान्य वर्षापातका घटनाहरूले धान उत्पादनका लागि गम्भीर चुनौती खडा गर्न सक्छन्।
अन्य अध्ययनहरूसमेत (जस्तै Chandio et al., 2021b) यस नतिजासँग मेल खान्छन्, जसमा तापक्रम र वर्षापातमा वृद्धि हुँदा धान उत्पादनमा सानो मात्रामा वृद्धि हुने देखाइएको छ। Chandio et al. (2021a) का अनुसार, नेपालमा कृषि ऋणले धान उत्पादन बढाउन मद्दत गर्छ, जुन Pakistan का Shaikh et al. (2016) को अध्ययनले पनि समर्थन गर्छ।
जलवायु परिवर्तन नेपालका खाद्यान्न बालीहरूको लागि ठूलो खतरा बनेको छ, विशेष गरी धान उत्पादनमा यसको असर गम्भीर हुन सक्छ। निष्कर्षअनुसार, ग्रीनहाउस ग्याँस उत्सर्जन, विशेष गरी CO2 उत्सर्जन, धान उत्पादनमा सकारात्मक असर पार्छ, तर तापक्रम वृद्धिले नकारात्मक प्रभाव पार्छ। वर्षापातको प्रभाव मिश्रित देखिएको छ—यसले धान उत्पादन घटाउन सक्छ, तर प्रभाव अत्यधिक महत्त्वपूर्ण भने देखिएन। त्यस्तै, मलको प्रयोग, बैंकहरूको कृषि ऋण, र खेतीयोग्य जमिनले धान उत्पादनमा सकारात्मक असर पार्छ। तर, सहरीकरण बढ्दै जाँदा धान उत्पादनमा नकारात्मक असर परिरहेको छ, जसले जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई थप गम्भीर बनाइरहेको छ।
त्यसैले, नीति निर्माताहरूले जलवायु परिवर्तन अनुकूलन रणनीतिहरूमा ध्यान दिनुपर्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा कृषि गतिविधिहरू प्रवर्द्धन गरेर सहरी पलायन रोक्नु आवश्यक छ। साथै, तापक्रम, CO2 उत्सर्जन, र वर्षापातले धान उत्पादनमा पार्ने प्रभावको थप अनुसन्धान आवश्यक छ।
अन्ततः, जलवायु परिवर्तनले नेपालको कृषि क्षेत्रमा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ। यसको असर न्यूनीकरण गर्न सरकार, अनुसन्धानकर्ता, र स्थानीय समुदायले समन्वयात्मक प्रयास गर्नुपर्छ। ग्रामीण विकास, आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोग, र जलवायु अनुकूलन रणनीतिहरू लागू गरेमा नेपालको कृषि प्रणालीलाई बलियो बनाउन सकिन्छ।
(लेखक डा हरि जोशी कृषि निर्यात विज्ञ हुनुहुन्छ)